Palmiry moje
Gmina Cząstków w okresie międzywojennym (część I)
Wprowadzenie
Dokumenty gminy Cząstków z okresu międzywojennego zaginęły. Od dawna nie żyją już osoby, które mogłyby opowiedzieć o władzach samorządowych, stanie rozwoju gospodarki oraz o poglądach politycznych naszych dziadków i pradziadków. Przeglądając ówczesne czasopisma jak i dokumenty o działalności władz samorządowych powiatu warszawskiego, postanowiłam pokusić się na opis gminy Cząstków w okresie międzywojennym. Na pewno nie jest on pełny, dlatego też liczę na Państwa uwagi i uzupełnienia zebranych przeze mnie informacji.
Krótka charakterystyka gminy Cząstków
Po zakończeniu I wojnie światowej, funkcjonowanie administracji na terenie byłego zaboru rosyjskiego określała Ustawa tymczasowa o organizacji władz administracyjnych II instancji z 2 sierpnia 1919 roku. Były zabór podzielono na pięć województw. Jednym z nich było województwo warszawskie. Na mocy tej ustawy województwo warszawskie składało się z 23 powiatów, w tym powiatu warszawskiego, obejmującego m.in. gminę Cząstków. Siedzibą Gminy został Czosnów.
Podział administracyjny powiatu warszawskiego w latach trzydziestych dwudziestego wieku
Pod względem obszaru, w okresie międzywojennym gmina Cząstków była drugą co do wielkości (po Jabłonnej) gminą powiatu warszawskiego. W latach tych zaszły tylko niewielkie zmiany jej granic. W 1932 roku, odłączono od niej Kępę Małocką (mimo protestów jej mieszkańców), którą przyłączono do gminy Góra. Do gminy Góra przeszło 25 mieszkańców wraz z 40 ha ziemi. Duże zmiany nastąpiły dopiero po drugiej wojnie światowej.
W 1924 roku, na podstawie specjalnego zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych, nazwa wsi Mikołajówka została zmieniona na Wrzosówka. Kolejne zmiany w nazewnictwie i podziale gromad (czyli wsi) wprowadziło Rozporządzenie z dnia 20 października 1933 roku o podziale obszaru gmin wiejskich Województwa Warszawskiego, obejmujących dwie lub więcej miejscowości na gromady. Zarządzenie to zostało wydane w związku z wyborami samorządowymi i ustaleniem okręgów wyborczych.
W Warszawskim Dzienniku Wojewódzkim na Obszar Województwa Warszawskiego skorygowano następnie dane z powyższego zestawienia następująco: w pozycji 16 powinno być Dziekanów Niemiecki, a w pozycji 3 Kępa Małocka.
Mimo znacznego obszaru, gmina Cząstków liczyła stosunkowo mało mieszkańców. W 1921 roku zamieszkiwało w niej 6 884 osoby. Była także tą gminą, która w okresie międzywojennym odnotowała relatywnie mały przyrost liczby ludności. Według danych zawartych w dokumencie Warszawski Powiatowy Związek Samorządowy. Budżet na rok 1939/1940, na początku marca 1939 roku zamieszkiwało ją 8 530 osób, czyli o 23,9% więcej niż w 1921 roku. Natomiast ludność gmin wiejskich powiatu warszawskiego przyrosła w tym okresie o 195,3%. Należy jednakże zaznaczyć, że w okresie międzywojennym do wiejskich gmin powiatu warszawskiego zaliczano m.in. Bródno, Falenicę, czy też Włochy. Leżały one tuż za granicami stołecznego miasta i w latach międzywojennych rozwinęła się komunikacja między nimi a Warszawą, co ułatwiało mieszkańcom tych gmin poszukiwanie pracy w Warszawie. Gminy te przyciągały do siebie rzesze bezrolnych i małorolnych szukających możliwości poprawy swego bytu dzięki pracy w Warszawie. Według informacji w zawartych we wspomnianym wyżej dokumencie, około 50 tys. osób zamieszkujących powiat warszawski zarobkowało w Warszawie, co wraz z ich rodzinami wskazywało, że około 125 tys. osób z powiatu warszawskiego utrzymywało się z pracy w Warszawie. Według spisu z 1931 roku odsetek ludności nierolniczej w powiecie warszawskim wynosił 71% i w kolejnych latach systematycznie rósł. W warunkach wysokiego przyrostu naturalnego, można przypuszczać, że z terenu gminy Cząstków młodzi także uciekali do Warszawy lub położonych bliżej niej miejscowości. Obok rozdrobnienia gospodarstw rolnych, braku na terenie gminy zakładów przemysłowych, do przenosin zmuszało ich także wykluczenie komunikacyjne.
Liczba ludności gminy Cząstków w latach 1921-1939
* Dane ze spisów powszechnych, pozostałe lata na podstawie ewidencji ludności.
Mozaika narodowościowa w gminie Cząstków
Spis powszechny z 1921 roku zawiera dokładne informacje na temat liczby i struktury narodowościowej i wyznaniowej gminy Cząstków. Oczywiście, jak i w innych wiejskich gminach leżących na Mazowszu, dominującą część ludności Gminy stanowiły osoby polskiej narodowości (89,6%) oraz wyznania rzymskokatolickiego (88,9%). Na jej terenie działały dwie parafie: w Łomnej i w Kazuniu. Ich historie postaram się opisać w kolejnych artykułach. Jednocześnie gmina Cząstków charakteryzowała się tym, że zamieszkiwała na jej terenie największa w powiecie warszawskim społeczność niemiecka. Do narodowości niemieckiej przyznało się 675 osób, czyli 9,8% mieszkańców gminy. Mieszkali oni przede wszystkim w Kazuniu Niemieckim (198 osób), Dziekanowie Niemieckim (127 osób) oraz Czosnowie A (45 osób).
Tuż po wybuchu I wojny światowej, władze carskie wysiedlały ludność niemiecką w głąb Rosji. Mimo podejmowanych prób zagospodarowania, opuszczona przez nią ziemia była nieobrabiana. Podpisując tzw. mały traktat wersalski, Polska zobowiązała się do zapewnienia pełni praw wszystkim mieszkańcom bez różnicy urodzenia, narodowości, języka, rasy czy religii. Ponieważ powracający koloniści zastawali swoje gospodarstwa zniszczone i pozbawione inwentarza, władze państwowe starały się zapewnić im daleko idącą pomoc. Ponadto wójtowie i sołtysi mieli zadbać o to, aby ludność miejscowa odnosiła się przyjaźnie do powracających emigrantów. Wkrótce mniejszość niemiecka odzyskała dawną pozycję. Była dość zamożna, dobrze zorganizowana, prezentowała wysoki poziom kulturalny. Oficjalnie głosiła swoją lojalność wobec władz państwa polskiego, ale dawały się słyszeć głosy „o połączeniu się z macierzą niemiecką”. Według sprawozdania Wydziału Powiatowego Sejmiku Warszawskiego, we wrześniu 1928 roku w gminie Cząstków zamieszkiwało 855 osób narodowości niemieckiej, co stanowiło 10,6% jej mieszkańców.
Mieszkających na naszym terenie niemieckich kolonistów sprowadził w 1804 roku Antoni Trębicki, naddzierżawca ekonomii Łomna. Chciał w ten sposób podnieść kulturę rolną i dochodowość dzierżawionego majątku. Początkowo Trębicki lokował napływających niemieckich kolonistów w Dziekanowie i Łomnej (w Borkach). Osadzano ich na prawie holenderskim: byli ludźmi wolnymi, ziemię otrzymywali w dzierżawę na kilkadziesiąt lat. Wśród pierwszych osadników było kilka spokrewnionych ze sobą młodych rodzin: Weimerów, Petzów, Majorów, Metzów, Wagnerów, Hyzonów, Jonasów, Lentzów, Bergdoltów, Brenerów i Jedów.
Przybywający do gminy Cząstków niemieccy koloniści byli na ogół protestantami. W pierwszych latach po osiedleniu, obowiązki urzędnika stanu cywilnego w stosunku do ich społeczności spełniali proboszczowie z Łomnej. Od połowy dziewiętnastego wieku niemieccy koloniści z naszych terenów należeli do parafii ewangelickiej w Nowym Dworze Mazowieckim. Duża odległość i utrudniony dostęp do Nowego Dworu Mazowieckiego spowodowały, że we wsiach koloniści zakładali małe, lokalne cmentarze, m.in. w Dziekanowie Niemieckim. Na portalach społecznościowych pojawiła się kiedyś informacja, że cmentarz ewangelicki był także w Cząstkowie, tam gdzie obecnie znajduje się kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski.
Na zdjęciu poniżej: kościół ewangelicko-augsburski w Nowym Dworze Mazowieckim w latach trzydziestych - widok od obecnej ulicy Wybickiego (ostatecznie został wyburzony w 1970 roku).
W momencie wysunięcia przez Hitlera żądań terytorialnych wobec Polski i zaostrzenia się stosunków III Rzeszą, antypolskie nastroje ogarnęły znaczną część społeczności niemieckiej, w tym w okolicach Modlina i Nowego Dworu. Na teren centralnej Polski przybywali agenci niemieccy mający za zadanie tworzenie sieci oddziałów Partii Młodoniemieckiej w Polsce (Jungdeutsche Partei in Polen – JDP) oraz Niemieckiego Stowarzyszenia Ludowego w Polsce (Deutscher Volksverband in Polen – DVV). W Kazuniu Niemieckim przewodniczącym stowarzyszenia DVV został Bernard Niekiel. Z pewnością działające w Polsce grupy JPD utrzymywały łączność z władzami hitlerowskimi Rzeszy i dostarczały im wiedzy na temat społeczności lokalnych, co po wybuchu wojny stało się podstawą do eksterminacji działaczy polskich. Wraz z zaostrzeniem się sytuacji politycznej, polskie władze podjęły też stosowne działania. W pierwszej połowie sierpnia 1939 roku rozpoczęła się akcja pozbawiania mniejszości niemieckiej obywatelstwa polskiego. Do 14 sierpnia 1939 roku na terenie Mazowsza objęto nią 254 osoby, które wywieziono do obozu w Berezie Kartuskiej.
W spisie z 1921 roku przynależność do narodowości niemieckiej deklarowały osoby nie tylko wyznania ewangelickiego ale także mennonici, czyli potomkowie holenderskich osadników. Osiedlili się oni w Kazuniu w 1764 roku. Wtedy to wojewoda miński Jan August Hilzen zawarł z przedstawicielami osadników umowę, na mocy której na terenach wykarczowanego lasu, nad Wisłą mogli oni założyć osadę. Ze strony kolonistów pod dokumentami podpisali się: Bartel, Kohnert, Schroeder, Klaus i Dauter. Menonici z natury byli pacyfistami. W okresie międzywojennym w Kazuniu istniała jedna z sześciu w Polsce parafia mennonicka. Był też dom modlitewny mennonitów, którego budynek istnieje do tej pory. Odmienność religijna i kulturowa powodowała, że mennonici izolowali się od okolicznej, katolickiej ludności polskiej, a jednoczyli z niemieckimi osadnikami wyznania ewangelickiego. Na Mazowszu doszło nawet do językowej asymilacji z dominującymi Niemcami, a język holenderski został zupełnie wyparty jeszcze w XVIII wieku.
Na początku XX wieku gminę w Kazuniu Niemieckim (obecnie Nowym) zamieszkało 137 rodzin mennonitów liczących łącznie 548 osób. Ale po wybuchu wojny, w sierpniu 1914 roku, z powodu bezpośredniego sąsiedztwa z twierdzą Modlin, menonitów z tego terenu także wysiedlono w głąb Rosji. Część przeniosła się do innych miejscowości zamieszkałych przez mennonitów. Dom modlitwy mennonitów Rosjanie przekształcili w szpital i zdewastowali. Mennonici z terenów naszej gminy powrócili z Rosji po zakończeniu działań wojennych. Działalność wznowiła szkoła w Kazuniu Niemieckim (w 1924 roku przeniesiono ją do wyremontowanego – dzięki pomocy finansowej mennonitów ze Stanów Zjednoczonych – domu modlitwy) i uzyskała status szkoły powszechnej. Nauka w niej odbywała się w języku niemieckim. W okresie międzywojennym życie w gminie mennonickiej wróciło do dawnego stanu, choć część z potomków mennonitów z Kazunia należała już do kościoła ewangelicko-augsburskiego.
Na zdjęciu poniżej: orkiestra mennonicka z Kazunia. Zdjęcie wraz z opisem pochodzi ze strony www.mennoniciwpolsce.pl.
Mennonici mieli w Kazuniu cmentarz położony po drugiej stronie drogi łączącej Nowy Dwór z Warszawą, tuż przy Wiśle, w pobliżu dzisiejszej ulicy Nadwiślańskiej. Nekropolię założono w II połowie XIX wieku. Cmentarz użytkowano do 1945 roku.
Na zdjęciu poniżej: dom modlitewny mennonitów w Kazuniu (lata osiemdziesiąte XX wieku).
W latach trzydziestych liczebność społeczności mennonickiej Kazunia stopniowo zmniejszała, min. na skutek emigracji do Ameryki. Pod koniec lat trzydziestych, gdy wśród kolonistów niemieckich zaczęły szerzyć się nastroje faszystowskie, mennonici, jako pacyfiści, starali nie ulegać presji niemieckich kolonistów. Zdecydowanie łatwiej to przychodziło starszym osobom, młodzież była natomiast bardziej podatna na faszystowskie wpływy. Zgodnie z decyzjami Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, latem 1939 roku młodzież mennonicka była powoływana do służby wojskowej, głównie w oddziałach sanitarnych, bez konieczności składania przysięgi i noszenia broni. Traktując mieszkańców wsi mennonickich jako potencjalnych wrogów, w dniu 1 września 1939 roku aresztowano starszego gminy Rudolfa Bartla i siedmiu członków wspólnoty. Rozstrzelano ich 7 września 1939 roku. W kolejnych dniach zabito jeszcze kilka osób. W obawie o opowiedzenie się po stronie Niemców, tuż po wybuchu wojny polskie władze skierowały z Kazunia do Berezy Kartuskiej poborowych w wieku 17-60 lat. We wrześniu 1939 roku Kazuń Niemiecki został zbombardowany. (Informacje te podaję za opracowaniem Jolanty Załęczny Powiat Warszawski w latach II Rzeczypospolitej: życie społeczno-polityczne, gospodarcze i kulturalne). Danuta Koral we swych wspomnieniach Wydziedziczeni napisała, że w pierwszych dniach wojny bomba spadła na dom mennonickiego pastora Rudolfa Bartla i w zawalonej części domu odsłoniła ukrytą radiostację. Żandarmeria aresztowała całą rodzinę Bartlów (ojca, jego drugą żonę i córkę) i na podstawie wyroku sądu polowego rozstrzelała. Rozstrzelano także innego volksdeutscha - Matysa - za kierowanie nocnym nalotem przy pomocy sygnacjizacji świetlnej. Okupacja niemiecka znacznie zmieniła sytuację mennonitów – niektórzy zostali członkami lokalnych władz, inni służyli w Gestapo oraz SA. Wraz z przygotowywanym atakiem na Związek Radziecki większość mężczyzn w wieku od 17 do 60 lat powołano do Wermachtu i wysłano na front wschodni. Po wojnie ludność mennonicka została z naszych terenów wysiedlona.
Gmina Cząstków miała zdecydowanie wiejski charakter, dlatego też stosunkowo mało mieszkało na jej terenie obywateli wyznania mojżeszowego. W 1921 roku żyło tu 41 osób tego wyzwania, głównie w Małocicach A (7 osób) oraz w Dziekanowie Polskim i Czosnowie (po 6 mieszkańców). Po liczbie mieszkańców w poszczególnych wsiach można przypuszczać, że były to pojedyncze rodziny trudniące się handlem lub prowadzące wyszynk. W 1928 roku ich liczba spadła do 24 osób.
W 1921 roku ma terenie gminy Cząstków mieszkało także 13 osób wyznania prawosławnego (Rosjan i Rusinów). Ich obecność była związana z budową w czasie zaborów fortyfikacji wokół twierdzy Modlin. Powstały wtedy dwa przedmościa, które osłaniały most Modlin-Kazuń, w tym Przedmoście Kazuńskie. W Kazuniu zbudowano koszary otoczone murem i fosą. Na początku dwudziestego wieku, na środku koszar wybudowano cerkiew Św. Aleksandra Newskiego. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w lipcu 1919 roku uroczyście poświęcono ją na kościół katolicki.
Poniżej skan fragmentu informacji z Gazety Porannej 2 grosze z dnia 29 lipca 1919 roku.
Na zakończenie tej części przedstawiam szczegółową strukturę narodowościową i wyznaniową ludności gminy Cząstków, według spisu powszechnego z 1921 roku.
1/ Spisano łącznie z wsią Czosnów A.
a/ Gmina Cząstków: mennoitów -301, prawosławnych -13, adwentystów -7; b/ bezwyznaniowiec - 1; c/ Rosjan - 8, Rusinów -3, Białorusin -1, Francuz - 1.
Stan zniszczeń po I wojnie światowej
Sytuację po wypędzeniu Rosjan z terenu naszej gminy najlepiej ilustruje relacja zamieszczona w Kurjerze Warszawskim w dniu 6 września 1915 roku.
Na 55 miejscowości leżących w gminie Cząstków osiem było zniszczonych w ponad 75%, a 31 w ponad 50%. Na terenie powiatu warszawskiego w gorszej sytuacji znajdowała się jedynie leżąca obok gmina Głusk, w której w wyniku działań wojennych 52 wsi z ogólnej liczby 56 zostało zniszczonych w ponad 75%.
Wartość strat spowodowanych przez działania okupantów oraz z tytułu rekwizycji w latach 1914-1918 w gminie Cząstków (w markach)
Część zniszczeń nie była skutkiem walk, ale powstała w wyniku realizacji taktyki zostawiania za sobą „spalonej ziemi”, stosowanej na szerszą skalę w 1915 roku przez wycofujących się Rosjan. Straty przynosiły również rekwizycje wojskowe, a także zwykłe rabunki dokonywane przez żołnierzy. Na niektórych terenach nierzadkie były szkody spowodowane przez przemieszczającą się ludność, ewakuowaną z obszarów objętych walkami, a także, co w pierwszym roku wojny nie było rzadkością, w wyniku kradzieży dokonywanych przez stałych mieszkańców.
W 1915 roku na całym obszarze powiatu warszawskiego brakowało żywności i panowała drożyna. Głód, brak opału, odzieży i obuwia spowodowały, spadek odporności ludności na wszelkie choroby, w szczególności wśród nowonarodzonych dzieci. Zmniejszyła się także liczba urodzin. Na podstawie ksiąg parafii Łomna można się doliczyć, że w 1915 roku zmarły w parafii 144 osoby, w tym: 39 dzieci do 1 roku życia, 41 dzieci w wieku od 1 do 5 lat oraz 11 osób w wieku powyżej 5 lat do 18 roku życia.
Wysoka śmiertelność, a przede wszystkim przymusowe wysiedlenia spowodowały, że gminy Cząstków spadła z 6 675 osób w 1911 roku do 5 927 w 1916 roku (według rocznika Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej. R. 1, 1920/21 cz. 1).
Po wyparciu rosyjskich wojsk z Królestwa Polskiego, w grudniu 1915 roku została utworzona Rada Główna Opiekuńcza. Stawiała sobie za cel udzielanie pomocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i życiowej. W terenie RGO tworzyła swoje struktury lokalne, takie jak: rady opiekuńcze okręgowe (ROO), powiatowe (ROP) i miejscowe (ROM) – miejskie i gminne. Również w gminie Cząstków powstała Rada Opiekuńcza Miejscowa. Na podstawie sprawozdania Rady Opiekuńczej Powiatu Warszawskiego za 1916 rok, można stwierdzić, że w porównaniu do innych rad ukonstytuowała się ona dość późno i jej działalność w 1916 roku była raczej skromna.
W listopadzie 1918 roku, na podstawie Dekretu Rady Regencyjnej, wprowadzono obowiązkowe kontyngenty. Zwolnione z nich były gospodarstwa małorolne poniżej 6 morgów (czyli poniżej 3 ha). Dla pozostałych gospodarstw ustalono wysokość dostaw w zależności od stopnia zniszczenia danego powiatu. Powiat warszawski zaliczono do III kategorii powiatów, w przypadku których właściciele gospodarstw o powierzchni 10-30 morgów musieli dostarczyć 15 kg zboża z każdej morgi, a posiadacze gospodarstw 100 morgowych 40 kg.
Okupacyjna pruska władza wprowadziła na terenie powiatu warszawskiego kartki na pieczywo, mąkę, kaszę i cukier, które zostały utrzymane po odzyskaniu niepodległości. Jednakże ciągłe zmiany w zasadach aprowizacji, opóźnienia w wydawaniu kartek powodowały, że zdarzało się, że ludność tygodniami oczekiwała na chleb. Brakowało też opału i nafty. Reglamentację żywności zniesiono dopiero w 1921 roku, po zakończeniu wojny z bolszewicką Rosją.
W powiecie warszawskim pracowało tylko kilku żandarmów, obarczonych wieloma obowiązkami administracyjnymi (przez pewien okres wydawali m.in. kartki na żywność). Nie byli oni w stanie ochronić mieszkańców przed kradzieżami. Złodzieje kradli przede wszystkim konie oraz bydło. Ludność często była terroryzowana przez bandytów. W obawie przed zemstą, mimo że znali przestępcę, poszkodowani woleli nie zgłaszać władzom swoich krzywd. Mało było też sędziów, podróż do sądów była kosztowna, co także powodowało, że często poszkodowani nie dochodzili swoich krzywd, gdyż koszty sprawy często przewyższały stratę.
W wyniku zniszczenia w 1915 roku przez ustępujących z Modlina Rosjan mostu przez Wisłę mieszkańcy gminy Cząstków mieli bardzo utrudniony dostęp do Nowego Dworu, w tym na jarmarki, czy też do żydowskich sklepów, w których zaopatrywali się m.in. w odzież.
Mieszkańcy gminy Cząstków odczuli także skutki wojny polsko-bolszewickiej. W czasie jej trwania oddziały rosyjskie dowodzone przez Tuchaczewskiego dotarły od strony północnej pod Modlin. Atak na Modlin był głównym elementem ataku na Warszawę. Rozpoczął się w dniu 14 sierpnia 1920 roku. Oprócz regularnego wojska twierdzy broniła liczna rzesza ochotników. Modlin został obroniony, m.in. dzięki umiejętnościom wojskowym komendanta twierdzy pułkownika Edwarda Malewicza oraz działaniom 5. Armii generała Władysława Sikorskiego. Jednakże okoliczne miejscowości, w tym należące w gminie Cząstków dotkliwie odczuły skutki wojny. W okolicy stacjonowało polskie wojsko, np. w majątku Kazuń hallerczycy. Wieś musiała dostarczyć rekruta, zapewnić wyżywienie armii, dać jej podwody, kwatery, paszę dla koni. Szwankująca aprowizacja armii powodowała, że głodowali również żołnierze, co doprowadzało do rabunków w okolicznych wsiach. Na podstawie opisu stanu majątku w Łomnej wiadomo, że z powodu braku dostatecznej ilości sprzężaju i robotników, wszystkie prace polowe były opóźnione i plony były bardzo marne. W 1920 roku kartofle posadzono późno i zbierane przy mrozie prawie wszystkie pogniły. W roku tym obsiano tylko część gruntów.
Zaktualizowano w dniu 20 marca 2025 roku.
Strona została stworzona przy wykorzystaniu kreatora stron www WebWave